Nếu có dịp ghé thăm dải đất miền Trung đầy nắng và gió, chắc hẳn bạn sẽ không khỏi ấn tượng bởi những âm thanh rộn ràng, tiếng trống thúc giục cùng những câu hò điệu lý vang vọng khắp các quảng trường hay sân đình. Đó chính là không gian của bài chòi – một loại hình nghệ thuật dân gian độc đáo, nơi tiếng cười và lời ca hòa quyện để níu chân du khách phương xa. Không chỉ đơn thuần là một trò chơi giải trí, đây còn là nhịp cầu kết nối quá khứ và hiện tại, là linh hồn của cộng đồng người dân Trung Bộ Việt Nam. Vậy bài chòi là gì và tại sao nó lại được UNESCO vinh danh là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại? Hãy cùng đi sâu vào tìm hiểu hành trình phát triển và sức hút mãnh liệt của bộ môn này ngay sau đây.
Tìm hiểu sơ lược về bài chòi là gì?
Để trả lời cho câu hỏi bài chòi là gì, chúng ta cần nhìn nhận nó dưới hai góc độ song hành: một trò chơi dân gian trí tuệ và một loại hình nghệ thuật diễn xướng đặc sắc. Xuất hiện phổ biến tại các tỉnh từ Quảng Bình đến Khánh Hòa, bài chòi là sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa âm nhạc, thơ ca, hội họa và khả năng ứng biến ngôn ngữ linh hoạt.
Theo các chuyên gia 188bet, đặc trưng của bộ môn này nằm ở sự tương tác trực tiếp giữa người nghệ nhân (thường gọi là anh Hiệu hoặc chị Hiệu) và công chúng. Thay vì ngồi trong những phòng trà hay rạp hát sang trọng, bài chòi diễn ra giữa không gian mở, thường là những bãi đất trống đầu làng hoặc các quảng trường du lịch hiện đại như phố cổ Hội An. Tên gọi của nó xuất phát từ hình ảnh những chiếc chòi tre đơn sơ được dựng lên để người chơi ngồi tham gia. Chính cái chất mộc mạc ấy đã tạo nên một sức sống bền bỉ, giúp bài chòi không bị mai một trước sự lấn lướt của các loại hình giải trí điện tử hiện đại.
Vào ngày 7/12/2017, nghệ thuật Bài chòi Trung Bộ Việt Nam đã chính thức được UNESCO ghi danh vào danh sách Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Sự công nhận quốc tế này không chỉ khẳng định giá trị thẩm mỹ của bài chòi mà còn tôn vinh nỗ lực giữ gìn bản sắc của cộng đồng người dân miền Trung qua hàng trăm năm lịch sử.
Khám phá nguồn gốc ra đời của bài chòi
Nguồn gốc của bài chòi gắn liền với công cuộc khai khẩn đất hoang và bảo vệ làng xóm của cư dân vùng duyên hải miền Trung từ nhiều thế kỷ trước. Theo các tài liệu lịch sử và lời kể từ các nghệ nhân lão làng, loại hình này ra đời vào khoảng cuối thế kỷ XVI, đầu thế kỷ XVII, thời kỳ mà người dân thường xuyên phải đối mặt với thú dữ tràn từ rừng xuống quấy phá mùa màng và gia súc.
Để bảo vệ cuộc sống bình yên, dân làng đã cùng nhau dựng lên những chiếc chòi cao bằng tre, nứa ở ven rừng hoặc bìa làng. Những thanh niên trai tráng sẽ luân phiên nhau trực canh trên các chòi này để kịp thời phát hiện và xua đuổi thú dữ bằng tiếng trống, tiếng mõ. Trong những đêm khuya thanh vắng, để xua đi nỗi sợ hãi, sự cô đơn và giữ cho tinh thần tỉnh táo, họ bắt đầu sáng tạo ra cách giao tiếp từ chòi này sang chòi khác thông qua tiếng hát, tiếng hò đối đáp.
Dần dần, để tăng thêm phần thú vị, họ kết hợp bộ bài trùng (một biến thể của bài tới hoặc bài tam cúc) vào việc hô hát. Mỗi khi rút được một quân bài, người giữ chòi sẽ hát một câu ca dao, tục ngữ hoặc tự sáng tác một đoạn thơ có tên quân bài đó để thông báo cho những chòi khác. Hình thức này nhanh chóng lan rộng từ các chòi canh rừng vào trong đời sống sinh hoạt của làng quê, trở thành một trò chơi tinh thần không thể thiếu trong các dịp lễ Tết, hội làng.
Qua thời gian, bài chòi không còn chỉ là công cụ để “giữ chòi” mà đã phát triển thành một sân khấu diễn xướng chuyên nghiệp với sự góp mặt của dàn nhạc cụ dân tộc như đàn nhị, sênh sứa và trống chiến, tạo nên một hệ thống giai điệu phong phú và giàu sức biểu cảm như chúng ta thấy ngày nay.
Đặc điểm bài chòi miền Trung
Điều gì khiến bài chòi miền Trung có sức hút khác biệt so với các loại hình dân ca khác như Quan họ Bắc Ninh hay Đờn ca tài tử Nam Bộ? Đó chính là sự tổng hòa của tính bình dân, sự hài hước và tính ngẫu hứng tuyệt vời của người nghệ nhân. Để hiểu sâu hơn về nét đặc thù này, chúng ta cần phân tích qua ba trụ cột chính: bộ bài, lời hát và quy tắc tham gia. Cụ thể được những người tham gia casino trực tuyến 188Bet tổng hợp:
Bộ bài để chơi
Trái tim của trò chơi chính là bộ bài chòi, một sản phẩm mang đậm tính thủ công và mỹ thuật dân gian. Khác với bộ bài tây hay bài tổ tôm phức tạp, bộ bài dùng trong bài chòi được cải tiến từ bộ bài tới, gồm 33 cặp lá bài (tổng cộng 66 lá). Tuy nhiên, người chơi không cầm những lá giấy mỏng manh mà thường sử dụng các thẻ tre hoặc gỗ dài, phía trên dán hình vẽ các con bài.
Bộ bài được chia thành 3 pho chính, mỗi pho có 10 cặp và 3 cặp lẻ (gọi là 3 con tử cẳng):
- Pho Văn: Bao gồm các con bài mang tên gọi dân dã như Ông Ầm, Thằng Bí, Nhứt Trò, Nhì Nghèo…
- Pho Vạn: Gồm có Bát Bồng, Thất Gieo, Lục Chạng…
- Pho Sách: Gồm có Nhứt nọc, Nhì nghèo, Mỏ gà…
- Ba con bài lẻ: Cửu Điều Đen, Ông Ầm Đen, Tử Cẳng Đen.
Hình vẽ trên các quân bài thường là những nét vẽ ước lệ, ngộ nghĩnh, phản ánh tư duy hồn nhiên của người lao động. Những cái tên như “Thằng Bí”, “Nhì Nghèo” hay “Ba Gà” nghe qua đã thấy sự gần gũi, không phân biệt sang hèn, khiến bất kỳ ai cũng cảm thấy thoải mái khi tham gia.
Lời hát bài chòi
Linh hồn của bài chòi chính là lời hát của anh Hiệu và chị Hiệu. Đây là những người nghệ nhân có giọng hát thiên phú, khả năng ghi nhớ hàng trăm bài thơ và đặc biệt là tài ứng biến “xuất khẩu thành thơ” cực nhanh. Lời hát bài chòi thường được xây dựng dựa trên các thể thơ dân gian như lục bát, lục bát biến thể hoặc song thất lục bát.
Âm nhạc trong bài chòi sử dụng bốn làn điệu chính, tạo nên một cấu trúc nhạc lý đặc thù:
- Xàng xê: Điệu hát mang sắc thái trang trọng, thường dùng để mở đầu hoặc dẫn dắt câu chuyện.
- Hồ quảng: Mang âm hưởng mạnh mẽ, dứt khoát, thường dùng cho các đoạn kịch tính.
- Xuân nữ: Điệu hát trữ tình, mượt mà, sâu lắng, dễ đi vào lòng người nhất.
- Cổ bản: Tiết tấu ổn định, dùng để kể lể, tâm tình về cuộc sống.
Nội dung lời hát cực kỳ phong phú, từ việc ca ngợi tình yêu quê hương đất nước, lòng hiếu thảo, tình nghĩa vợ chồng cho đến việc châm biếm những thói hư tật xấu trong xã hội hay dạy bảo con cháu đạo lý làm người. Mỗi câu hát đều mang đậm hơi thở của đời sống thường nhật, xen lẫn sự hài hước, dí dỏm khiến người nghe vừa được giải trí vừa được chiêm nghiệm về cuộc đời.
Luật tham gia
Cách thức tổ chức và luật chơi bài chòi là một sự sắp đặt đầy tính nghệ thuật. Thông thường, một hội bài chòi sẽ được tổ chức tại một khu đất trống. Người ta dựng 9 hoặc 11 chiếc chòi bằng tre nứa, xếp thành hình chữ U. Ở giữa là chòi trung tâm dành cho ban nhạc và anh Hiệu điều hành ván chơi.
Quy trình một ván chơi diễn ra như sau:
- Mua bài: Mỗi người chơi sẽ chọn mua 3 quân bài (thẻ tre) tùy ý.
- Hiệu lệnh bắt đầu: Tiếng trống chiến vang lên giòn giã báo hiệu cuộc chơi bắt đầu. Anh Hiệu sẽ cầm một ống tre đựng các quân bài, vừa đi vừa hát những câu hò dẫn dắt.
- Rút bài và hô tên: Anh Hiệu thò tay vào ống rút ra một lá bài. Lúc này, thay vì nói tên quân bài ngay lập tức, anh Hiệu sẽ bắt đầu “hô” một câu thơ hoặc câu hát có nội dung ẩn dụ liên quan đến quân bài đó. Ví dụ, để hô con “Nhì Nghèo”, anh Hiệu có thể hát: “Đi đâu mà chẳng biết lo / Để cho cái bụng nó bò vô ra…”.
- Nhận diện và gõ mõ: Người chơi ở các chòi phải lắng nghe thật kỹ câu hát. Nếu thấy quân bài mình đang giữ trùng với con bài vừa được hô, người chơi sẽ gõ mõ thật nhanh để báo hiệu.
- Trao cờ: Một em nhỏ (gọi là chạy cờ) sẽ mang một lá cờ đuôi nheo đến cắm vào chòi của người trúng bài.
- Kết thúc ván: Chòi nào nhận đủ 3 lá cờ đuôi nheo đầu tiên sẽ là chòi chiến thắng (gọi là “Tới”). Lúc này, một hồi trống dài vang lên để chúc mừng và người thắng sẽ nhận được một phần quà nhỏ cùng lời chúc tụng của mọi người.
Giá trị văn hóa và sự bảo tồn trong thời đại mới
Bài chòi không chỉ là một hình thức giải trí mà còn đóng vai trò là “cuốn từ điển sống” về văn hóa miền Trung. Trong thời đại số hóa hiện nay, khi các trò chơi đang chiếm lĩnh thị trường, bài chòi vẫn giữ vững được vị thế của mình nhờ sự đổi mới không ngừng.
Tại các địa phương như Bình Định (đất tổ của bài chòi), Quảng Nam hay Đà Nẵng, các câu lạc bộ bài chòi không chỉ phục vụ du khách mà còn được đưa vào trường học để giảng dạy cho thế hệ trẻ. Những nghệ nhân trẻ ngày nay không chỉ hát các bài cũ mà còn sáng tác thêm những nội dung mới liên quan đến các vấn đề thời sự, bảo vệ môi trường hay tuyên truyền về an toàn giao thông, giúp bài chòi luôn giữ được tính cập nhật và hơi thở của thời đại.
Du khách khi đến với các lễ hội bài chòi thường bị thu hút không chỉ bởi trò chơi mà còn bởi bầu không khí cộng đồng ấm áp. Ở đó, không có khoảng cách giữa người giàu và người nghèo, giữa người địa phương và khách du lịch. Tất cả cùng hồi hộp chờ đợi tiếng hô, cùng cười òa trước một câu đối đáp hóm hỉnh và cùng vỗ tay chúc mừng người thắng cuộc. Đó chính là giá trị nhân văn cao cả nhất mà bài chòi mang lại.
Kết lại, bài chòi là gì? Đó chính là tiếng lòng của người dân miền Trung, là kết tinh của trí tuệ dân gian và lòng yêu đời cháy bỏng. Dù qua bao nhiêu thăng trầm của lịch sử, tiếng trống bài chòi vẫn sẽ mãi vang vọng, nhắc nhở chúng ta về một di sản quý báu cần được gìn giữ và phát huy. Hy vọng qua bài viết này, bạn đã có một cái nhìn toàn diện và sâu sắc hơn về nét đẹp văn hóa độc bản này của dân tộc Việt Nam.
